Чаму наш падыход да прыроды павінен змяніцца

Уявіце сабе, што вы гуляеце па парку, які заліты залатым святлом летняга дня. Спяваюць птушкі, смяюцца дзеці, у паветры лунае салодкі водар, распусціліся кветкi. Ствараецца ўражанне, што прырода радуецца свайму існаванню…

Гэтая ідылічная карціна стала фонам для прагулкі, якую я здзейсніла ў адзін з сонечных дзён і якая прымусіла мяне задумацца аб традыцыйных метадах «абароны прыроды». Нягледзячы на нашыя высакародныя намеры, прыродаахоўную палітыку і інфармацыйныя кампаніі, факты сведчаць пра тое, што мы цярпім няўдачу. Шпацыр у той летні дзень выклікаў у мяне жаданне даследаваць больш глыбокія і сістэмныя праблемы, якія ляжаць у аснове нашых добранамерных, але памылковых спробаў «абароны прыроды».

У той дзень, калі я шпацыравала па парку, з дрэва мякка ўпаў ліст і прызямліўся побач са мной. Я падняла яго і, разглядаючы мудрагелістыя пражылкі, здзівілася яго складанасці – той складанасці, якая адлюстроўваецца ва ўсёй прыродзе: ад тых сістэм, што кіруюць умовамі надвор'я, да далікатнага балансу акіянічных. У гэты момант я зразумела, наколькі саманадзейна меркаваць, што прырода ва ўсёй яе складанасці і пышнасці мае патрэбу ў нашай абароне. Яе экасістэмы выбудоўваліся тысячагоддзямі, і яна валодае ўстойлівасцю, якая нашмат перавышае нашае слабое разуменне. Калі ўжо на тое пайшло, то не прырода мае патрэбу ў абароне, а чалавецтва – у абароне ад уласнай ганарыстасці і недальнабачнасці.

«Ахова прыроды», антрапацэнтрызм і эгацэнтрызм

Канцэпцыя, згодна з якой мы, людзі, з'яўляемся захавальнікамі Зямлі, глыбока ўкаранілася ў нашай псіхіцы. Пад уплывам рэлігійных дактрын або антрапацэнтрычнай філасофіі мы часта разглядаем сябе як цэнтральную фігуру ў экалагічным апавяданні. Такі пункт гледжання не проста эгацэнтрычны, ён небяспечны, бо дазваляе нам умешвацца ў прыродныя працэсы з недарэчнай упэўненасцю ў тым, што мы «робім дабро», але пры гэтым часцяком дамагаемся адваротнага.

У свеце, дзе пануе спажывецтва, нават прыродаахоўныя мерапрыемствы часта становяцца таварам. Мы купляем «экалагічна чыстыя» тавары, ахвяруем у прыродаахоўныя фонды, удзельнічаем ва «ўстойлівым турызме», часцяком зусім не разумеючы яго сутнасці. Гэтыя дзеянні, хоць, магчыма, і маюць добрыя мэты, часам могуць увекавечыць тыя ж сістэмы эксплуатацыі і дэградацыі, з якімі яны спрабуюць змагацца.

Зусім нядаўна праходзіў Сусветны эканамічны форум у Давосе, задуманы як глабальная пляцоўка для абмеркавання актуальных праблем, такіх як змяненне клімату. І кожны дзясяты яго ўдзельнік прыбыў туды на прыватным самалёце.

Гэтая абуральная неадпаведнасць паміж мэтамі форуму і рэальнымі паводзінамі яго ўдзельнікаў увасабляе больш шырокую неадпаведнасць паміж рыторыкай і дзеяннямі ў сферы экалагічнай устойлівасці. Выкарыстанне прыватных самалётаў, сумна вядомых сваімі высокімі выкідамі вуглякіслага газу, не толькі падрывае давер да гэтага значнага мерапрыемства, але і служыць трывожным напамінам пра тое, наколькі тэрмінова мы павінны прывесці свае дзеянні ў адпаведнасць з заяўленымі каштоўнасцямі. Калі сусветныя лідары збіраюцца для вырашэння экалагічных праблем, а спосаб іх прыбыцця пасылае контрпрадуктыўны сігнал, гэта зніжае сур'ёзнасць самой праблемы кліматычнага крызісу.

Чалавек у экасістэме

Наша разуменне складаных экалагічных сістэм Зямлі вельмі абмежаванае. Падумайце пра гэта. Навукоўцы ўсё яшчэ адкрываюць новыя віды, даследуюць нязведаныя тэрыторыі і разгадваюць схаваныя працэсы, якія падтрымліваюць жыццё на нашай планеце. Нашае разуменне не ў стане ахапіць незлічоныя ўзаемазалежнасці, якія існуюць у прыродзе. Спрабуючы «абараніць» прыроду, мы рызыкуем парушыць працу тых самых сістэмаў, якія імкнёмся захаваць. Таму нашыя дзеянні часцяком прыводзяць да непрадбачаных і незваротных наступстваў.

Магчыма, настаў час прымяніць іншы падыход – мысленне, якое разглядае чалавека і прыроду як узаемазалежныя кампаненты адной сістэмы. Замест таго каб разглядаць прыроду як асобную сутнасць, якую неабходна ахоўваць, мы павінны імкнуцца да гарманічных, узаемазалежных адносін, якія прыносяць карысць і чалавеку, і прыродзе.

Адным з ключавых момантаў у змене нашых адносін з прыродай з'яўляецца адукацыя. Мы павінны выйсці за рамкі простага выкладання фактаў пра дэградацыю навакольнага асяроддзя і актыўна задзейнічаць сістэмнае мысленне ды інтэграваць экалагічныя прынцыпы ва ўсе аспекты адукацыі – ад грамадазнаўства да эканомікі і мастацтва. Толькі ў гэтым выпадку мы зможам спадзявацца на тое, што вырасце пакаленне, якое будзе разумець складаны баланс сацыяльна-экалагічных сістэм, часткай якіх мы з'яўляемся.

Экалагічная эканоміка прапануе для гэтага аснову, якая ўлічвае не толькі эканамічную, але і экалагічную і сацыяльную каштоўнасць прыродных рэсурсаў. Гэта можа азначаць пераход ад ацэнкі поспеху, арыентаванай на валавы ўнутраны прадукт, да ацэнкі, у якую ўваходзяць індэксы экалагічнага і сацыяльнага дабрабыту.

Ці працуюць стратэгічныя рашэнні?

Карэнныя народы, а таксама нашыя беларускія продкі даюць нам неацэнныя ўрокі ўстойлівага развіцця, аднак іх галасы ігнаруюцца ў глабальнай экалагічнай палітыцы. Асабліва ў Беларусі мы схільныя навязваць чужы «перадавы вобраз мыслення», часцяком ігнаруючы мудрасць продкаў, якая культывавалася пакаленнямі.

Але ва многіх выпадках менавіта карэнныя супольнасці ў найбольшай ступені пакутуюць ад наступстваў змены клімату і дэградацыі навакольнага асяроддзя, хоць іх экалагічны след вельмі малы ў параўнанні з прамыслова развітымі краінамі. Надышоў час прызнаць багацце ведаў, якімі валодаюць лакальныя культуры, і інтэграваць іх мудрасць у нашыя стратэгіі ўстойлівага развіцця.

Скажам прама, наяўныя статыстычныя дадзеныя малююць бязрадасную карціну і прымушаюць нас сумнявацца ў эфектыўнасці глабальных намаганняў па захаванню прыроды. Згодна з разбуральным дакладам ААН, ні адна з дваццаці стратэгічных Айцінскіх мэтаў у галіне біяразнастайнасці, якія былі ўсталяваны ў 2010-м на 2011–2020 гады, не была цалкам выкананая.

Гэтыя задачы былі накіраваны на рашэнне найважнейшых праблем – ад барацьбы з забруджваннем навакольнага асяроддзя да абароны каралавых рыфаў, — але ўсе яны апынуліся нявыкананымі. Гэта ўжо другое дзесяцігоддзе запар, калі нам не ўдаецца дасягнуць падобных мэтаў. Яшчэ горш тое, што, як адзначаецца ў дакладзе, працягваюць знікаць натуральныя асяроддзі, а дзяржаўныя субсідыі ў памеры 500 млрд долараў ЗША, якія наносяць шкоду навакольнаму асяроддзю, так і не былі адмененыя.

Падобны сістэмны правал – гэта не проста экалагічная праблема, гэта трывожны сігнал, які сведчыць пра тое, што нашыя цяперашнія мадэлі кіравання, эканамічнага развіцця і грамадскіх каштоўнасцяў у корані памылковыя. У справаздачы ААН таксама закранаецца пытанне аб тым, якія наступствы для чалавека мае гэтая экалагічная нядбайнасць. І паведамляецца, што бяздзейнасць можа падарваць сэнс такіх ключавых глабальных ініцыятываў, як Парыжскае пагадненне і Мэты ў галіне ўстойлівага развіцця. Па сутнасці, не выканаўшы задачы па захаванню біяразнастайнасці, мы не толькі падводзім прыроду, але і можам наклікаць на сябе каскад наступстваў, якія могуць паставіць пад пагрозу самі асновы дабрабыту і бяспекі чалавека.

Больш за тое, згодна з дакладам IPCC, мы не зможам утрымаць глабальнае пацяпленне на ўзроўні менш за 1,5 градуса Цэльсія ў параўнанні з даіндустрыяльным узроўнем. Гэта не проста лічбы, яны выліваюцца ў рэальныя наступствы: павелічэнне колькасці стыхійных бедстваў, гібель людзей і не-людзей, а таксама нестабільная будучыня наступных пакаленняў.

Імкнучыся «вырашыць» экалагічныя праблемы, мы часта звяртаемся да тэхналогій як да выратавальніка. Аднак хоць тэхналагічны прагрэс адкрывае неверагодныя магчымасці для захавання і ўстойлівага развіцця навакольнага асяроддзя, ён не пазбаўлены падводных камянёў. Сонечныя батарэі, электрамабілі і іншыя «зялёныя тэхналогіі» па-ранейшаму патрабуюць сыравіны, здабыча якой часцяком вядзецца экалагічна шкоднымі спосабамі.

Мы з асаблівым энтузіязмам ставімся да гэтых інавацый, але павінны задаць сабе этычнае пытанне: ці сапраўды мы можам з дапамогай тэхналогій выйсці з крызісу, які ў сваёй аснове патрабуе фундаментальных змен у нашых каштоўнасцях і паводзінах?

Ад мыслення дамінавання да мыслення павагі

Шпацыр па парку ў пагодны летні дзень адкрыў мне вочы на адну фундаментальную ісціну: наш падыход да «абароны прыроды» заганны ў сваёй аснове, паколькі зыходзіць з антрапацэнтрычнага светапогляду. Нам неабходна перайсці ад мыслення дамінавання і пратэкцыянізму да мыслення павагі, стрыманасці і ўзаемавыгадных адносін з прыродай. У рэшце рэшт, калі тэмпература яшчэ больш павысіцца, Зямля ачысціцца ад людзей – мы не будзем існаваць, а яна будзе. Толькі пластык «застанецца ў жывых». Але і ён, як мне здаецца, будзе інтэграваны ў экасістэму. Зямля не мае патрэбы ў нашай абароне. Наадварот, нам неабходна арыентавацца на прыродныя працэсы і сістэмы, якія падтрымлівалі жыццё на нашай планеце на працягу мільярдаў гадоў.

Па меры таго як мы ажыццяўляем гэты ідэалагічны і практычны пераход, перад намі паўстаюць надзённыя пытанні. Як пабудаваць эканамічную сістэму, у якой устойлівасць будзе цаніцца вышэй няспыннага росту? Як змяніць нашую культурную парадыгму, каб разглядаць сябе як маленькую, але неад'емную частку вялікай дынамічнай сістэмы? І што асабліва важна, ці гатовыя мы адмовіцца ад самазванай ролі «абаронцаў» Зямлі і стаць яе сціплымі вучнямі і паважлівымі сужыцелямі?


Алена Рабкіна