Як стварыць беларускае «убунту». Экалагічны лад жыцця як новы спосаб клапаціцца, камунікаваць і атрымліваць асалоду ад жыцця

Адно пытанне, датычнае экалогіі, падаецца мне істотным, нягледзячы на яго прастату: чаму мы так шмат ведаем і разумеем пра стан планеты і нашага непасрэднага прыроднага асяроддзя, але не жывём суадносна з прынцыпамі, якія могуць палепшыць сітуацыю? Іншымі словамі, чаму нашы веды не пераходзяць у дзеянне?

«Чалавек-вынішчальнік» — гістарычны тып, а не вырак

На мой погляд, няправільным шляхам ідуць тыя, хто адказваюць на гэтае пытанне праз апеляцыю да татальнай амаральнасці, спажывецкай ці драпежнай прыроды чалавека (маўляў, наша індывідуальнае бяздзеянне — толькі верхавіна айсбергу нашай прыхаванай відавой зламыснасці). Але ж людзі вельмі гнуткія стварэнні, яны змяняюцца гістарычна, разам з дынамікай сацыяльных, тэхналагічных і інфармацыйных працэсаў, а часам і актыўна супрацьпастаўляюць сябе мэйнстрыму. Але што аб’ядноўвае большасць людзей розных гендараў, узростаў, ідэнтычнасцяў, дык гэта здольнасць да мыслення і эмпатыі.

І мне падаецца, што менавіта тое, якім чынам мы прызвычаіліся пазнаваць свет (мысленне), камунікаваць (перадаваць веды і адчуваць эмпатыю), працаваць і атрымліваць асалоду ад жыцця, і абумоўлівае, што наша абазнанасць пра экалагічны крызіс так рэдка пераходзіць у карысныя практычныя дзеянні.

Першае, што замінае нашаму мысленню, гэта арэол «невырашальнасці» глабальных экалагічных праблемаў, ціск іх глабальнасці. Напрыклад, вывучаючы тэмпы глабальнага пацяплення, якое нельга спыніць і можна толькі запаволіць, а таксама яго меркаваныя наступствы, людзі вельмі часта ўпадаюць у стан бяссільнага ўнутранага пратэсту, які разгортваецца толькі ў іх унутраных перажываннях. «Мы зламалі планету», мы дрэнныя, «палі, гасподзь!». Самаідэнтыфікацыя з тымі, хто «зламаў» (проста таму, што мы ўсе род людскі), самаабвінавачванні і нават самастыгматызацыя – як часта мы робім крок да гэтых рэакцый, але не робім далейшых крокаў. Напрыклад, не пытаемся, якія ж эканамічныя, палітычныя актары зрабілі найбольшы ўнёсак у забруджанне паветра і пацяпленне, не аналізуем «долю» рэальнай асабістай адказнасці простага грамадзяніна з яго паўсядзённымі практыкамі, каб узяць на сябе не абстрактную віну за ўсё чалавецтва (якая развеіваецца ў паветры і знікае менавіта з-за сваёй абстрактнасці), а адказна вывучыць свой асабісты негатыўны экалагічны след.

Даследчык з Вялікай Брытаніі Цімаці Мортан лічыць, што такі стыль мыслення, хоць і шкодны, але і заканамерны. Сам маштаб экалагічных працэсаў, якія не так даўно сталі аб’ектам навуковых дысцыплін і тэмай для штодзённага роздуму грамадзян без навуковага бэкграунда, надта глабальныя для нашых сённяшніх патэрнаў мыслення. Як калісьці шакавала людзей тэза пра вярчэнне Зямлі вакол Сонца, якое супрацьпастаўлялася «відавочнаму» факту вярчэння Сонца вакол Зямлі, так і цяпер нам не так проста ўявіць, што такое паўраспад плутонія ці таянне ільду ў Арктыцы і Антарктыцы, якое мала хто назіраў на ўласныя вочы. А калі нават і назіраў, то як лакальны факт, а не бясконцы ланцуг наступстваў, пра які можна даведацца толькі з дапамогай мульцідысцыплінарных і шматгадовых даследаванняў.

То бок, мы вымушаныя «ўяўляць» экалагічныя працэсы, праблемы і глабальны крызіс. І ўяўляем мы іх у некалькіх сэнсах няправільна. І важна не толькі тое, што нашы веды недастаткова поўныя і навукова некарэктныя, але і тое, што нашы ўяўленні замінаюць нам убачыць свой асабісты маштаб адэкватна. З аднаго боку, наш маштаб раздзімаецца да ўсяго чалавецтва («Мы зламалі Зямлю»), а з іншага — звужаецца да мурашынага бяссілля («Што я магу супраць глабальных праблемаў?»). Фокус у тым, каб уявіць свой маштаб як нармальны, працоўны ў абедзвюх восях каардынат (мая канкрэтная доля адказнасці і мае магчымасці да карыснага дзеяння). Уяўленне мае канструюючую сілу.

Да таго ж месца кожнага з нас — не дзесьці «звонку» прыроды, якую трэба ахоўваць ад «чалавека» як такога, а ўнутры прыродна-грамадскага ансамбля, дзе ўсё злучана ўжо на працягу тысячагоддзяў. І клопат пра прыродныя сутнасці і істоты ўбірае ў сябе таксама і клопат пра чалавека (жанчыну, мужчыну, дзіця любой расы і ўзросту і г.д.) з яго_яе самымі глыбіннымі патрэбамі. Хтосьці тут зноўку згадае пра чалавека-драпежніка і яго быццам бы невыправімую прыроду спажыўца… Але гісторыя ведае шмат іншых спосабаў узаемадзеяння чалавека з нечалавечымі істотамі і Зямлёй, і пытанне як раз і палягае ў тым, як успомніць ці нанава стварыць такія адносіны.

Дапусцім, што мы ўжо прайшлі пэўную частку шляху: ад неабазнанасці пра экалагічны стан планеты ці сваёй мясцовасці – да пэўных ведаў, ад ведаў – да нейкіх эмацыйных перажыванняў, справіліся з разгубленасцю, апатычным унутраным пратэстам і бяссіллем і перайшлі не да свядомага заплюшчвання вачэй, а да вызначэння маштабаў сваёй адказнасці і дзейнасці. Які ж характар яна павінна мець?

Актывізм – сацыяльныя змены – лад жыцця

Падчас дыскусій пра сутнасць экалагічнага стаўлення да асяроддзя мне давялося чуць шмат меркаванняў, якія можна ўмоўна падзяліць на тры напрамкі.

• Акцэнт на актывізм, які, у сваю чаргу, можа быць прыродаахоўным (калі вы сваімі ўласнымі высілкамі вырашаеце нейкую канкрэтную праблему, напрыклад, ачышчаеце забруджаны бераг ракі), асветніцкім, а можа – грамадскім (то бок такім, які мае мэтай уздзеянне на экалагічна-чуллівыя рашэнні ўлады ці бізнесу). Прыхільнікі актывісцкага шляху вераць, што экалагічна-свядомая група ці індывід могуць паслядоўнымі крокамі прынесці канкрэтную карысць і прыцягнуць увагу ўсяго грамадства да экалагічнай павесткі. Грэта Тунберг, якая стала сімвалам экалагічнага актывізму палітычнага кшталту, шмат у чым «падзяліла» (вядома ж, завочна і сімвалічна) экалагічных актывістаў_к, бо шмат каму больш зразумелыя мікрадзеянні кшталту ачышчэння нейкага канкрэтнага лапіка лесу ад смецця, чым эмацыйныя прамовы з высокіх міжнародных трыбунаў. А нехта, наадварот, лічыць, што без прыцягнення ўвагі на самым высокім узроўні (хай то і крыху скандальнай увагі) нельга будзе ссунуць інэртныя міжнародныя інстытуцыі з мёртвай кропкі.
• Акцэнт на сацыяльных зменах, якія пацягнуць за сабой экалагічныя наступствы. Тут спектр зменаў у залежнасці ад ідэйнай прыналежнасці суразмоўцы вар’іруецца ад зялёнай сацыял-дэмакратыі да экафемінізма, ад глыбіннай экалогіі да сацыяльнай экалогіі. Асноўная тэза – трэба змяняць грамадства ў сукупнасці з яго інстытутамі, іерархіямі, прававой сістэмай і этычнымі стандартамі. Толькі так можна «перасабраць» мазаіку, у якой экалагічная праблематыка зойме значнае і правільнае месца.
• Акцэнт на змяненне вобраза жыцця, практык вытворчасці і спажывання, а таксама перапрацоўку смецця.
  
  

Што тут мне падаецца найбольш канструктыўным, дык гэта прынцыповы сінэргізм усіх гэтых напрамкаў дзеяння, бо яны толькі падмацоўваюць адно аднаго. Але ж не ўсе могуць ці хочуць быць актывіст_к_амі, а змены глабальных сацыяльных сістэм – дужа павольныя працэсы, да якіх можна імкнуцца, але ўбачыць змены толькі праз гады і дзесяцігоддзі. Што ж рабіць у «тут і цяпер» нам усім, і актывістам, і не?  Мне падаецца, што адказ палягае ў экалагізацыі вобраза жыцця ў вельмі шырокім сэнсе. Тут экалагічна-чуллівае мысленне найбольш арганічна пераходзіць у дзеянні.

Лад жыцця: від у фас і профіль

Лад жыцця можна падзяліць на састаўныя часткі шмат якімі спосабамі, напрыклад такімі:

• як мы працуем (сувязь з наваколлем праз эканамічную сістэму);
• як мы камунікуем з іншымі людзьмі і нечалавечымі істотамі (этыка, якая мае экалагічнае вымярэнне);
• спажываем інфармацыю (экалогія нашай свядомасці);
• як мы спажываем тавары (наша сувязь з прыродным светам праз удзел у спажыванні вырабаў прамысловасці);
• як мы харчуемся (як вырошчваецца і вырабляецца наша ежа і як розныя тыпы ежы змяняюць наша цела і свядомасць);
• як мы аднаўляем сілы і атрымліваем асалоду ад жыцця.

Можа падацца, што гэты спіс – пералік нагодаў для чэленджаў, якія ўдала прайсці можна толькі з дапамогай звышдысцыпліны. Але, на маю думку, справа тут прынцыпова не пра дысцыпліну ці балючую «ломку» дзеля пераходу да больш свядома-экалагічнага жыцця.

Ключ да зменаў палягае, як мне здаецца, у тым, што ў нашай паўсядзённасці дае нам сапраўднае адчуванне радасці, задавальнення, асэнсаванасці жыцця. Радасць як эмоцыя, задавальненне як рацыянальная ацэнка і асэнсаванасць як унутранае экзістэнцыйнае апірышча з’яўляюцца моцнай альтэрнатывай любой «дысцыпліне», якая прыходзіць у наша жыццё аднекуль звонку. Наша здольнасць да больш канкрэтных экалагічных дзеянняў залежыць ад таго, наколькі экалагічнымі з’яўляюцца праявы нашых пошукаў задавальнення ад жыцця.

Давайце паспрабуем разматаць ланцужок прыкладаў, якія ілюструюць нам гэтую логіку. Вобраз жыцця, у якім спажыванне тавараў і ўражанняў з’яўляецца асновай для радасці, не дапамагае планеце, бо кожны, хто штогод марыць пра тое, каб набыць найноўшы смартфон, абнавіць аўтамабіль, перапрануцца ў новыя калекцыі адзення з масмаркету (то бок ўсялякім чынам увасабляе свае мары ў прадметах, вырабленых прамысловым спосабам), не дапамагае планеце, а робіць свой уснёсак у забруджванне і глабальнае пацяпленне. У Сусвеце спажывання кожныя Каляды становяцца выбухам таварнага карнавала, які замяняе ўсе іншыя сэнсы і рытуалы, што атачалі гэтае свята з моманту яго з’яўлення. Той, хто намотвае тысячы міль у авіяпералётах з турыстычнымі ці з бізнес-мэтамі, мяняе іх на пэўны вугляродны след. Праца на вялікую карпарацыю, якая выкарыстоўвае зямныя нетры, масава вырабляе ці прадае, таксама нясе зусім іншы экалагічны след, чым праца на сваёй уласнай ферме, выхаванне дзяцей ці інтэлектуальная дыгіталізаваная праца фрылансера_кі амаль у любой сферы.

Той факт, што існуе ўнутраная сувязь паміж спосабам адчуваць радасць ад жыцця і спосабамі, якімі мы можам змяняць і паляпшаць экалагічны стан нашага асяроддзя, адлюстраваўся ў мностве паняткаў, што нарадзіліся ў розных кутках планеты. Напрыклад, у гішпанскай мове ёсць выраз buen vivir, што значыць «добрае жыццё», а ў мове кечуа – Sumak Kawsay, то бок «жыццё з дабрабытам». Гэтыя паняткі маюць на ўвазе жыццё ўсёй планеты, імкненне да балансу, гармоніі, а таксама годнасці і мудрасці. Той, хто жыве buen vivir, усведамляе, што звязаны з Зямлёй як вытокам свайго жыцця і рэсурсаў для яго, і разумее, што «добрага жыцця» не існуе без ведаў, мудрасці і ўмеранасці, а дабрабыт для адзінак на планеце, дзе ўсё звязана, немагчымы і можа быць толькі агульным. Гэтыя канцэпцыі спачатку былі больш этычнымі, а потым набылі і сацыяльна-палітычнае значэнне, калі розныя групы сталі прасоўваць іх як альтэрнатыву мадэлі бясконцага росту прамысловасці і накаплення капіталу. Збалансаванае жыццё, у якім мэты і сэнсы заўсёды маюць падмуркам этычныя і экалагічныя каштоўнасці, супрацьпастаўляюцца індустрыяльнаму шляху, пры якім і чалавек, і прырода – толькі эканамічныя рэсурсы.

Паўночна-афрыканскі панятак «убунту» (у перакладзе з зулускай мовы ubuntu – чалавечнасць, а таксама вузы, якія яднаюць усё чалавецтва) падобным жа чынам высвечвае ў якасці стрыжня этыкі сяброўскую ці нават роднасную повязь паміж усімі людзьмі Свету. А індыйскія паняткі «сварадж» (самастойнае праўленне) і «ахімсы» (негвалтоўнасць), якія прапанаваў Махатма Гандзі, выявілі найбольш важныя каштоўнасці яго паслядоўнікаў – годнасць і адказнасць за дабрабыт сваіх лакальных супольнасцяў і немагчымасць варажнечы і гвалту ні пры якіх абставінах.

Можна весці пералік разнастайных этычных ці сацыяльных канцэпцый, якія былі сфармуляваныя ў адказ на выклікі ХХ і ХХI стагоддзяў і мелі на ўвазе, што любыя каштоўнасці нешта значаць, толькі калі яны ўвасабляюцца ў паўсядзённых практыках, ладзе жыцця і мыслення. Мне падаецца, што і светаўспрыманне і практычны досвед беларусаў мае багаты патэнцыял для стварэння такіх каштоўнасных вектараў, якія могуць прыводзіць нас да больш экалагічнага ладу жыцця. Напрыклад, за апошнія гады наша грамадскасць паказала, што для яе вельмі важнымі каштоўнасцямі з’яўляюцца давер, салідарнасць, узаемадапамога, эмпатыя, а таксама адказнасць і годнасць. Гэтыя каштоўнасці – рухавікі любой сацыяльна-значнай актыўнасці. Што тычыцца экалагічнага ладу жыцця, то тут мы таксама можам падзякаваць сабе за значныя пазітыўныя крокі. Зраблю пералік па сферам, якія вылучыла раней.

Праца. Праца, якая прама ці ўскосна не забруджвае наваколле і не стварае ціску на ментальнае здароўе – тое, што цэняць вельмі розныя пакаленні і сацыяльныя групы беларусаў. Аўстралійская экалагіня Арыэль Салех адзначае, што «людзі, якія працуюць аўтаномна, па-за прамысловай руцінай, якая атупляе і робіць працаўнікоў здранцвелымі, то бок хатнія гаспадыні, выхавацелі, фермеры, збіральнікі, людзі, якія апякаюцца хворымі, здольныя больш дакладна будаваць рэзанансныя мадэлі таго, як адна рэч звязаная з іншай» [1]. Яна абагульняе такія розныя віды дзейнасці, як клопат пра дзяцей і хворых, выхаванне, праца ў індывідуальнай гаспадарцы ў канцэпце “метаіндустрыяльнай працы», які збольшага аўтаномны ад яўных эканамічных сістэм і які прыносіць карысць і стварае прыбытак па-за ўладнымі адносінамі ці эканамічнай залежнасцю наёмных працаўнікоў.

Мне падаецца, што вялікую частку рамеснікаў і нават фрылансераў можна таксама ўключыць у метаіндустрыяльны клас, калі яны працуюць са значнай доляй аўтаноміі і ў тым рэчышчы, якое раскрывае іх унутраныя здольнасці і патрэбы. Прыкладам такога метаіндустрыяльнага класа ў Беларусі могуць быць, з аднаго боку, тыя, хто вырошчвае харчаванне для сябе ці таксама на продаж самастойна, працуюць «на сябе», аказваючы паслугі тым ці іншым чынам, а таксама занятыя тым, што сацыёлагі і гендарныя даследчыкі называюць «неаплочваемай хатняй працай» ці працай, звязанай з самым разным клопатам пра тых, хто сам пра сябе паклапаціцца не можа. З іншага боку, метаіндустрыяльным класам можна часткова называць і тых, хто самастойна працуе па замовах, — прадстаўнікоў_ц IT-спецыяльнасцяў, дызайнераў_к, рэдактараў_к, перакладчыкаў_чыц, выкладчыкаў_ц, аўтараў_к СМІ і гэтак далей.

Сацыёлагі, якія вывучаюць пакаленні, сцвярджаюць, што ад кар’ерна-арыентаванага пакалення Х пакаленні Y і Z, якія сёння вядуць рэй, адрозніваюцца менавіта свядомым падыходам да work/life balace, робячы акцэнт менавіта на life, на дастатковую колькасць вольнага часу для самаразвіцця і самааднаўлення. Вельмі важны акцэнт тут палягае ў тым, што традыцыйны гендарны падзел працы, у тым ліку працы, звязанай з клопатам, хатняй ці фізічнай працай, усё больш размываецца. Гэта, безумоўна, робіць і адносіны паміж гендарам і больш экалагічнымі, бо зніжае залежнасць жанчын і адкрывае для мужчын новыя формы маскуліннасці, пры якіх іх якасці клапатлівасці, эмпатычнасці, самасвядомасці могуць знайсці ўвасабленне.

Мне здаецца, вельмі шмат хто з беларусаў_к спазнаў асалоду аўтаномнай, метаіндустрыяльнай працы ці звяртаецца да яе хаця б у якасці формы адпачынку (адпачынак як змена тыпу дзейнасці, якая дае магчымасці дакрануцца да сваіх унутраных патрэбаў, цікаўнасцяў і талентаў).

Камунікацыя з чалавечымі і нечалавечымі істотамі. Я ўжо згадала вельмі важныя праявы этычнай маніфестацыі, якую беларусы паказалі ў якасці ўзору міжчалавечай камунікацыі: салідарнасць, узаемападтрымка, годнасць, давер. Яшчэ адной важнай часткай этычнай камунікацыі з’яўляецца пашырэнне гэтых прынцыпаў не толькі на сваё грамадства і не толькі на людзей, але і на жывёлаў і расліны. Апроч негвалтоўнай камунікацыі з жывёламі і раслінамі і абароны іх правоў на жыццё і дабрабыт, вельмі істотная таксама цікаўнасць да самых разнастайных формаў жыцця. Напрыклад, клопат пра хатніх жывёлін і вывучэнне і абарона драпежных... А таксама цікавасць да раслінаў (нават тых, якія растуць у вас у кватэры на падваконні) і экасістэмаў, дзе яны дамінуюць (лес, балота). Такое пашырэнне межаў нашых ведаў і нашай этычнай чулліваці можа сапраўды стаць лёсавызначальным для экалагічнай свядомасці. Вывучаючы іншыя віды і нават іншыя «царствы» (жывёлы, расліны, грыбы, бактэрыі), мы разумеем, наколькі штучным з’яўляецца наша чалавека-цэнтрычнае ўяўленне аб універсуме і наколькі разнастайныя прынцыпы выкарыстоўваюцца ў іншых формах жыцця.

З такой цікаўнасці можна зрабіць як светапоглядныя, так і практычныя высновы. Напрыклад, баскскі філосаф Майкл Мардэр цікава адзначае, што расліны, насамрэч, клапоцяцца пра людзей і ўсю біясферу ў незлічона большым маштабе, чым чалавек пра іх. Расліны выпрацоўваюць паветра, узбагачаюць глебы, становяцца рэсурсам для харчавання жывёлаў і людзей. Сёння мысляры і навукоўцы вывучаюць не толькі як паводзяць сябе расліны, але і як яны адчуваюць, прагназуюць будучыню, даследуюць асяроддзе, іншымі словамі, якім інтэлектам валодае як адзінкавая расліна, так і раслінная экасістэма. Распрацоўваюць робатаў, якія могуць працаваць у космасе па прынцыпах, якія падгледзелі ў раслін, а тое, як злучаны карані дрэваў між сабой і грыбніцай (па сродках таксама і бактэрый) называюць больш складанай сеткай, чым WWW. Расліны валодаюць вышэйшай, чым жывёлы, магчымасцю выжываць, а калі паміраюць, могуць аднаўляцца. І, як піша Мардэр, расліны разумеюць, што «выжыванне з’яўляецца вынікам жыцця, пражытага разам з іншымі» [2].

Падаецца, што распаўсюджванне практык экалагічнага раслінаводства, вандровак у лясы і на балоты, аднаўленне, у добрым сэнсе, культу лесу ў Беларусі – гэта добрыя праявы таго, што камунікаваць з колам нечалавечых істот нам усё цікавей. І ці варта казаць, што шмат для каго гэта найлепшы спосаб аднавіць сілы і справіцца з ціскам стрэсу.

Спажыванне інфармацыі, спажыванне тавараў, спажыванне ежы. Мне падаецца, найбольш «падсвечаным» у СМІ ў апошнія гады быў менавіта трэнд на свядомае спажыванне тавараў (асабліва вопраткі) і ежы. Сярод модных павеваў яскрава выявіліся і глыбінна экалагічныя, напрыклад выкарыстоўванне ў ежу прадуктаў, якія выраслі ці былі вырабленыя на лакальных тэрыторыях этычным чынам, а таксама харчаванне сезоннымі стравамі на аснове гародніны з уласцівымі ёй перыядамі спеласці і тэрмінамі захоўвання. Мода на вопратку сэканд-хэнд і сяброўскія практыкі абмену карыснымі хатнімі рэчамі, на recycling-біжутэрыю і павольнае спажыванне ўсіх гаджэтаў і тавараў, на шматразовыя торбачкі і кубачкі для гарачых напояў to gо – гэта тое, што ў прынцыпе выратоўвае сам панятак моды ў маіх вачах.

А што тычыцца спажывання інфармацыі, дык задача экалагізацыі сваіх каналаў камунікацыі для беларусаў сёння стала амаль што экзістэнцыяльнай, бо ад яе залежыць, які духоўны шлях мы можам прайсці ў цяжкі для краіны і рэгіёна перыяд і ці можам мы заставацца адначасова адказнымі і абазнанымі, непахіснымі і незабруджанымі ў бягучай плыні навінаў. Наўрад ці фокус у тым, каб нічога не чытаць і не ведаць. Мне падаецца, справа ў адносінах да прачытанага/убачанага. Насамрэч, гэта вельмі падобна да сартавання смецця. Неэкалагічна сабранае ў адзін бачок смецце, дзе арганіка гніе разам з батарэйкамі, шклом і пластыкам – гэта адкіды, якія мы не кантралюем, і якія з’яўляюцца нашым неасэнсаваным шкодным унёскам у асяроддзе. Смецце, якое мы адсартавалі нават часткова, — карысны рэсурс. Уменне сартаваць як смецце, так і інфармацыю — наша істотная экзістэнцыяльная патрэба.

Спачатку асалода і сэнс, потым дысцыпліна і дзеянне

Элементы ладу жыцця, якія я згадала, не ў першую чаргу нанізваюцца на дысцыпліну. Мы так мала дзейнічаем экалагічна не таму, што мала ведаем ці ў нас «слабая воля». А таму, што нам не хапае повязі паміж нашымі ўнутранымі жаданнямі/памкненнямі з экалагічным дзеяннем. Самы істотны элемент гэтага – адчуванне асалоды ад жыцця і ад клопату, які пачынаецца з сябе і пашыраецца паступова на тых істот і асяроддзе, на якія пэўнаму чалавеку хапае маральных рэсурсаў.

Нейрабіёлагі, напэўна, адзначылі, што такі «жыццёвы кайф» больш звязаны з гармонамі асэнсаванай радасці (сератанін і эндарфін), а не з эйфарычнымі і танізуюча-стрэсавымі (дафамін, адрэналін). Сератанін можна атрымаць падчас шпацыру ў лесе, а дафамін – ад лайкаў у сацсетаках ці шопінгу.

А філосафы і псіхолагі зазначылі б, што гэта крок ад навязаных грамадствам і глабальнай эканамічнай сістэмай спосабаў жадаць (і фармуляваць для сябе мэты і паўсядзённыя практыкі задавальнення ў канс’юмерызме і «паспяховым поспеху») да пошуку свайго свабоднага жадання (і сваіх персанальных праяваў шчасця і напоўненасці). Мне падаецца, гэты шлях амаль вырачаны быць адначасова і экалагічна свядомым, і кожны_ая можа вельмі гнутка выбіраць, якія практыкі і крокі ён ці яна можа ўвасобіць у пэўны перыяд жыцця. Можа, хтосьці прыйдзе да высновы, што варта замяніць прагляд ціктокаў медытацыяй, а для кагосьці ўжо наступіў перыяд экалагічнага земляробства, адкрыцця арт-хутара ці маштабнага экалагічнага праекту. І чым больш мы будзем бачыць новых спосабаў адчування асалоды ад жыцця (альтэрнатыўных экалагічна-сляпому мэйнстрыму), тым больш прывабным і заразлівым стане такі індывідуальны пошук для іншых.

Экалагічнае мысленне сёння – гэта спосаб злучэння самапазнання з асалодай ад практык клопату пра чалавечых і нечалавечых істот.


Надзея Семяновіч

 

Згаданыя аўтары і крыніцы:

Цімаці Мортан.Стаць экалагічным, М., Ad Marginem, 2022.

Майкл Мардэр. Лес і выжыванне
Арыэль Салех. Экафемінісцкая стратэгія. Палітыказахавання-жыцця-на-Зямлі