Як пераасэнсаваць збаёданы панятак «дэмакратыя» пасля ўсяго, што з намі здарылася. Лайфхакі ад старажытных грэкаў і прыродных экасістэм

Да прыходу вірусу мы пражылі цікавы гістарычны перыяд, калі назапашвалі веды пра прыроду палітычнага, якім прасякнутае ўсё, і прагу да ўдзелу ў гэтым палітычным. Потым былі некалькі крызісных гадоў, калі гэтыя веды і прага сустрэлі моцнае процідзеянне.

Зараз перад намі, як часцяком падаецца, марсіянская пустэча, дзе праекты будучага лунаюць нібыта зманлівыя аазісы, а найбольш матэрыяльнымі і дэтальна-канкрэтнымі выглядаюць Сізіфавы камяні супярэчнасцяў і праблем. Іх маштаб здаваўся нам лакальным, а апынуўся шматузроўневым — ад мясцовага да рэгіянальнага і нават планетарнага. Давайце разгледзім некаторыя з гэтых камянёў, цяжар якіх мы нясём на сабе, і паразважаем, мо варта адкінуць іх, каб інвеставаць свае высілкі ў нешта іншае.

Дэмакратыя — збаёданы панятак?

Чаго заўсёды замала ці замнога і ніколі не бывае дастаткова? Што можа быць і лозунгам, і зацёртым штампам, і лаянкай? Чаго прагнуць тыя, у каго яе няма, і крытыкуюць тыя, каму не падабаецца, як яна працуе? Найгоршая форма праўлення, калі не ўлічваць усе астатнія, як казаў Чэрчыль.

Cлова «дэмакратыя» ў штодзённым ужытку пераўтварылася ў аналаг абстрактных назоўнікаў кшталту «шчасця» ці «справядлівасці», якія насычаюцца значэннямі персанальна ці вельмі канвенцыйна. Да таго ж яны абазначаюць нешта, чаго не існуе і да чаго можна толькі імкнуцца. Як тое сталася з канкрэтным, дэталёва апісаным паняткам з гісторыі старажытных грэкаў?

Ідэалогіі, медыя і мы ўсе зрабілі свой унёсак у змарнаванне гэтага панятку. Мы ператварылі яго ў фанцік, бо гэты панятак нам быў не патрэбны ў строгім палітычным сэнсе. Навошта ён нам, калі мы будавалі не дэмакратыі, а хоць бы што, што атрымаецца, бо падмуркі для будаўніцтва былі дужа непрыдатныя?

Мала ў каго сёння няма прэтэнзій да дэмакратыі. Хранічная незадаволенасць дэмакратыямі знутры саміх дэмакратый звязаная са стомленасцю ад таго, што лідары не разумеюць і не вырашаюць праблемы грамадства. А некаторыя праблемы ўвогуле зайшлі ў тупік на сусветным узроўні. Як дэмакратычна вырашыць праблему глабальнага пацяплення, калі на кліматычным саміце ў Дубаі кулуарна плануюцца нафтавыя ўгоды? Усё больш грамадзян усведамляюць сваю адарванасць ад палітычнай сферы і бачаць, што для іх «абраных прадстаўнікоў» палітыка з'яўляецца спосабам вырашэння прыватных бізнес-інтарэсаў з дэмакратычным шоу на інтэрфейсе інстытутаў і медыя.

Калі людзі выходзяць на вуліцы еўрапейскіх гарадоў з антыізраільскімі плакатамі, шмат хто мяркуе, што ў гэтым вінаватая дэмакратыя. Калі якая-небудзь публічная персона становіцца аб'ектам «культуры адмены», многія таксама вінавацяць яе. У маштабе планеты дэмакратыя «вінаватая» ў тым, што дзеля насаджэння прынцыпаў дэмакратычнага праўлення ў недэмакратычных рэгіёнах некаторыя краіны выкарыстоўваюць бамбардзіроўкі, «міратворчыя сілы» і іншыя па-за-палітычныя сродкі.

Карані слова «дэмакратыя» падказваюць нам, што гэта нешта пра «ўладу народу», але гэтае значэнне стала банальным для нас, мы згубілі прынцыповае разуменне межаў і сутнасці як першага кораня (хто ўваходзіць у той самы народ, які «павінен» кіраваць, і праз якія механізмы?), так і другога (што ёсць сёння ўлада?).

Навуковец і актывіст у галіне прасоўвання «адноўленых» дэмакратычных працэдур Давід Ван Рэйбрук пералічвае аб'ёмісты спіс прыкметаў крызісу дэмакратычных рэжымаў:

• нізкая яўка на выбарчых мерапрыемствах (якая, у сваю чаргу, адлюстроўвае адсутнасць зацікаўленасці грамадзян_ак у палітычным самавыяўленні і недахоп даверу да кандыдатаў_ак);
• размытасць сімпатый выбаршчыкаў_ыц (якія не заўсёды разумеюць, які_ая кандыдат_ка ці партыя найбольш адпавядаюць іх інтарэсам, або ўвогуле не асэнсоўваюць сваё жыццё ў перспектыве палітычных зацікаўленасцяў);
• скарачэнне колькасці партый і крызіс партыйнай палітыкі (а партыі, як помнім, нарадзіліся менавіта для працы над прасоўваннем інтарэсаў нейкай групы людзей (па сацыяльнаму ці нават прафесійнаму прынцыпу) і складаліся з найбольш актыўных прадстаўнікоў_ніц пэўных груп);
• адміністрацыйнае бяссілле (калі нейкія рашэнні дэмакратычных органаў не паспяваюць прайсці шлях да рэалізацыі ў адміністрацыйных органах ці нават захрасаюць на этапе абмеркавання);
• выбарчая ліхаманка (калі змена кіруючай верхавіны адбірае столькі медыйных, псіхалагічных і матэрыяльных рэсурсаў, што здаецца, менавіта яна і з'яўляецца абсалютнай самамэтай. Часцяком гэта настолькі радыкальна змяняе курс грамадства, што дзейнічае як цыклічны шокавы перыяд).

У сваёй найноўшай кнізе «Новая структурная трансфармацыя публічнай сферы і дэлібератыўная палітыка» Юрген Хабермас падсумаваў гэта праз канстатацыю сціскання публічнай сферы, наяўнасць якой імітуецца лічбавымі квазіпублічнымі пляцоўкамі.

А самае прынцыповае, як кажа Ван Рэйбрук, — гэта замаскіраваная элітарнасць ці нават арыстакратызм як кіруючых верхавін, так і самой выбарчай працэдуры. На яго думку, наследны арыстакратызм феадальных часоў гістарычна змяніўся выбарчай арыстакратыяй кланаў спадчынных палітыкаў у развітых краінах Захаду. Напрыклад, у Англіі прадстаўнікі_цы адных і тых жа фамілій захоўваюць найвышэйшы статус у грамадстве як землеўладальнікі_цы, буйныя бізнесоўцы_кі і палітыкі на працягу 28 пакаленняў, а спіс самых заможных сем'яў Фларэнцыі амаль не змяніўся за апошнія 600 гадоў. У ЗША сем'і кшталту Бушаў, Кенэдзі і падобных змагаюцца за пераразмеркаванне тых ці іншых пасадаў праз легальныя выбарчыя працэдуры, дэманструючы, што палітыка прафесіяналізавалася як сфера дзейнасці, у якую можна ўвайсці з запрашальным білетам высакароднай сям'і ці элітарнага ўніверсітэта.

Разам з бюракратызацыяй і карупцыяй узнімаецца хваля запатрабаванасці палітыкаў-папулістаў, што абяцаюць «бясплатна і без рэгістрацыі» разабрацца са ўсёй трасцай, якая не падабаецца той ці іншай групе насельніцтва. І калі яны перамагаюць, то ці забываюцца пра свае абяцанкі, ці працягваюць папулісцкае шоу ўжо на ўзроўні сусветнай палітычнай арэны, як рабілі Дональд Трамп або Жаір Балсанару.

Адным словам, давер да сучасных ліберальных дэмакратый у іх грамадзян зніжаецца. На радасць лідарам усіх іншых рэжымаў дзяржаўнага кіравання, якія ці адкрыта заяўляюць, што «дэмакратыя — не наш шлях», ці імітуюць яе элементы (працэдуру выбараў, якія-ніякія інстытуты, паказныя і непрацуючыя законы, якія трактуюцца так «як трэба»).

Зыходзячы з гэтага, для Ван Рэйбрука і Хабермаса выбарчая, прадстаўнічая дэмакратыя — гэта сучасны аналаг арыстакратычнага, а не дэмакратычнага праўлення ў Антычнасці.

Бо сутнасць дэмакратычных працэсаў у часы, калі яны ажыццяўляліся іх вынаходнікамі — старажытнымі грэкамі, палягала не ў выбарчых працэдурах і палітычным прадстаўніцтве (хаця і яны часткова выкарыстоўваліся).

Пра што мы забыліся і ўсё прамантачылі

Дэмакратыя старажытных грэкаў была прамая (1), дэлібератыўная (2) і алеаторная (3). Папросту кажучы, грамадзяне полісаў непасрэдна прымалі рашэнні асабістым галасаваннем (1) за тыя ці іншыя дзеянні або змены. Перад прыняццем рашэнняў праводзілася адкрытае абмеркаванне (дэліберацыя (2)) розных прапаноў і іх альтэрнатыў. Выступіць перад грамадой мог кожны, крытыкаваць таксама. На некаторыя пасады асобы выбіраліся згодна з лёсаваннем (алеаторны характар дэмакратычнага працэсу (3)). Патрэбна гэта было, па-першае, каб максімальна даць шанец кожнаму быць уключаным у палітычны працэс свайго полісу, і, па-другое, каб выключыць карупцыю і подкуп галасавальшчыкаў. У нейкіх выпадках тэрмін займання пасады мог быць аднадзённы! То бок вы як грамадзянін полісу маглі прачнуцца зранку і даведацца, што сёння вам дасталася згодна з жараб’ёўкай ісці ў суд і ўдзельнічаць у пасяджэнні. Назаўтра ішлі нейкія іншыя людзі, якім гэта таксама выпала выпадкова.

Гэта крыху падобна да сённяшняга інстытуту прысяжных засядацеляў_ніц у некаторых краінах, якіх выбіраюць выпадковым чынам і якія прымаюць рашэнне пра вінаватасць ці невінаватасць чалавека калегіяльна і пасля вывучэння ўсіх акалічнасцяў справы ў выніку абмеркавання.

Полісная дэмакратыя мела хібы. І не напішаш пра іх, што «маленькія» ці «асобныя». Бо хібы тыя палягалі ў прызнанні грамадзянамі толькі асоб мужчынскага полу з 20 гадоў, якія былі народжаныя ў гэтым полісе і з'яўляліся ўладальнікамі буйных зямельных надзелаў. Усе астатнія, выключаныя з палітычных працэсаў — жанчыны, рабы, найміты, чужакі, – колькасна перавышалі тых самых грамадзян.

Калі сёння з урнай для галасавання дэманстратыўна ідуць у радзільню, імкнуцца прадэманстраваць менавіта ўсеагульнасць выбараў. «Кожны голас мае значэнне». Так, са шматлікіх рысаў дэмакратыі да нашых дзён дайшла выбарнасць, якая ў полісах тычылася галоўным чынам да выбару военачальнікаў, у адрозненне ад абраных лёсаваннем удзельнікаў Народнага савету (буле) і Народнага суду (гэліэі).

Таму выбарную дэмакратыю я б назвала не прадстаўнічай дэмакратыяй, а проксі-кратыяй. Каб акцэнтаваць найбольш істотную «падмяняючую» ролю тых самых «прадстаўнікоў» і іх прынцыповую аддаленасць ад народу.

Вельмі цынічна пра фальсіфікацыю роўнасці як каштоўнасці пры выбарчай дэмакратыі заўважыў амерыканскі пісьменнік Фенімор Купер, які таксама адзначыўся як сацыяльны мысляр, стваральнік палітычнай працы «Амерыканскі дэмакрат». У ёй Купер выказвае ідэю, што калі б людзі сапраўды лічыліся роўнымі, то выбары былі б замененыя жараб’ёўкай: «Абсалютная маральная і фізічная роўнасць, якая вынікае з максімы, што "адзін чалавек не горшы за іншага", адразу б адмяніла выбары, паколькі латарэя была б і прасцей, і лягчэй, і танней, чым цяперашні спосаб выбару прадстаўнікоў. У гэтым выпадку людзі будуць выбіраць сабе пасады па лёсаванню, як цяпер выбіраюць прысяжных. Выбар прадугледжвае перавагу, а перавага — няроўнасць вартасцяў або прыдатнасці». Вось яно — абсалютнае прызнанне элітарнасці выбарнай дэмакратыі, як кажуць, ад распрацоўшчыкаў, тых, хто знаходзіўся ў авангардзе стварэння працэдур і дагматаў амерыканскага разумення дэмакратычных інстытутаў.

Антычны прынцып усеагульнага адкрытага абмеркавання змяніўся часцяком фармальнымі абмеркаваннямі ў парламентах ці цыркавымі пастаноўкамі палітычных і вострасацыяльных ток-шоу. І гэта ў тых краінах, дзе існуюць варыяцыі на тэму свабодных СМІ і свабоды слова.

Жараб’ёўка, як мы ўжо заўважалі, засталася ў дачыненні да прысяжных — там, дзе яны ёсць. А таксама ў інстытуце так званых рэпрэзентатыўных сацыялагічных апытанняў, калі да вас выпадкова прыходзяць з анкетай, бо вы трапілі ў выбарачную сукупнасць па шэрагу фармальных крытэрыяў, такіх як пол, узрост, адукацыя, памер населенага пункта, у якім вы жывяце і г. д. Праверана вопытным шляхам, што калі набраць дастаткова людзей з рознымі сацыяльнымі профілямі па вылічаных квотах, іх меркаванні супадуць з меркаваннем усяго грамадства. Але ж сярод «аднапрофільных» грамадзян_ак вас для апытання знойдуць выпадковым чынам.

Вось і ўсе шанцы паўдзельнічаць у жыцці краіны і выказацца на актуальныя пытанні непасрэдна (асабіста) і праз лёсаванне.

Што рабіць?

Чалавек — такая істота, якая заўсёды кідаецца шукаць згубленае пад ліхтаром і выпраўляць тое, што найярчэй выбіваецца з гештальту, які яна лічыць для сябе пажаданым.

Таму лагічна, што для краін, рэжым кіравання якіх называюць гібрыдным (згодна з паліталагічнай тыпалогіяй Лары Дайманда, яны ўтрымліваюць знешнія рысы дэмакратыі пры нізкім даверы грамадства да ўлады і самаўхіленні ад палітыкі), адказ знаходзяць у тым, што першае (а можна і адзінае), што трэба зрабіць — гэта пераўтварыць фармальныя дэмакратычныя працэдуры ў тыя, якія рэальна працуюць. Пад гэтым разумеецца, што трэба фармальныя выбары першай асобы, якія робяцца для адводу вачэй, прымусіць правесці справядліва. Дадатковыя шагі — стварэнне незалежных (ці альтэрнатыўных дзяржаўным) СМІ, а таксама арганізацый, якія б змагаліся за абарону правоў чалавека.

Згубленае сапраўды можа знайсціся пад ліхтаром. Калі пашчасціць, пасля першаснай узрушальнай грамадскай ломкі вы ў лепшым выпадку атрымаеце спіс праблем «тыповых дэмакратый» (глядзі вышэй) па Ван Рэйбруку і Хабермасу. І ў дадатак — трансфармацыйны перыяд, калі абвастраюцца да шокавай ступені вашы рэгіянальныя асаблівасці (= праблемы), працягласць якіх немагчыма спрагназаваць.

Нехта можа думаць, што ператварыць гібрыдны рэжым у дэмакратычны — самамэта і найвышэйшае, да чаго можна імкнуцца.

Можна перамагчы на гэтым шляху, а можна і страціць. І ў першым, і ў другім выпадку, мне падаецца, імкнуцца трэба да пранікнення «забытых» (і тых, якія мы недаацэньваем) рыс дэмакратыі ў штодзённае жыццё.

Лайфхак ад старажытных грэкаў

У любых незразумелых абставінах дбаць пра наступнае:

• дэлібератыўнасць (магчымасць адкрыта абмяркоўваць сацыяльныя з’явы і ўплываць праз вынікі абмеркавання на прыняцце рашэнняў);
• алеаторнасць (пашыраць магчымасці для непасрэднага ўдзелу саміх грамадзян_ак (а не толькі выбарных прадстаўнікоў) у падзеях грамадскай важнасці, хоць і з дапамогай жараб’ёўкі; максімальна выкарыстоўваць сацыялагічныя даследаванні, дзе выпадковасць ці лёсаванне працуе на ўзроўні адбора ў сукупнасць даследаваных рэспандэнтаў_ак);
• прамое кіраванне сваім паўсядзённым жыццём (нават калі размова ідзе пра самакіраванне на ніжэйшым узроўні пад’езду шматпавярховіка ці працоўнага калектыву).

У Ван Рэйбрука ў кнізе «Супраць выбараў» вельмі слушна апісана, як гэта можа выглядаць у сучасных грамадствах. Напрыклад, калі перад краінай стаіць складаная праблема з палярнымі меркаваннямі грамадзян_ак (умоўна ці дазваляць брацца шлюбам людзям аднаго гендару), трэба найперш зладзіць усенароднае і добра прапрацаванае грамадскае абмеркаванне. (Не блытаць з тэледэбатамі палітыкаў-шоумэнаў!)

Ван Рэйбрук апісвае практыкі, якія ўжо мелі месца ў краінах Еўропы (напрыклад, у Ірландыі), калі ўдзельнікаў_ніц грамадскага абмеркавання набіралі праз жараб’ёўку, запрашалі на папярэднія дыскусіі з эксперт_к_амі, а потым праводзілі некалькі раўндаў дэбатаў у розных кутках краіны. Мадэрацыя ад прафесійных псіхолагаў_інь і экспертаў_ак дапамагала адсекчы эмацыйныя экстрэмумы і псеўданавуковыя аргументы. Па выніках шматдзённых пасяджэнняў і дэталёвага аналізу праблемы ўсе удзельнікі_цы працэсу выходзілі з палепшанымі ведамі і ўсведамленнем праблемы. Яны даводзілі гэтыя веды да свайго сямейнага кола, знаёмых і сяброў_вак самым натуральным і непасрэдным чынам. Пасля такіх дэліберацый пытанне выносілася на рэферэндум. Такім чынам, напрыклад, ірландцы_кі набылі права ажаніцца з асобай любога гендару, прычым Ірландыя стала першай краінай, якая дазволіла гэта праз працэдуру ўсеагульнага народнага галасавання, якому папярэднічала дэліберацыя.

Дэмакратычнае па-за палітычным?

Уявім, што ўжо паклалі ў «скрыню» лайфхакаў тыя, што нам параіў Ван Рэйбрук. Але ж што рабіць да той пары, калі мы дарасцем да іх ажыццяўлення? Займацца румінацыяй пра тое, што ў нас недастаткова правоў, інстытутаў і рэсурсаў для гэтага?

Мне падаецца, што зараз час для «рэверсіўнай» палітычнай адукацыі нам варта адшукаць рысы і праявы дэмакратыі па-за тым, што мы самі навучыліся лічыць палітыкай у правільным, навуковым сэнсе гэтага слова. Паліталогія і сацыялогія выдзяляюць з рэальнасці паняткі «дзяржава», «кіраванне», «улада», «інстытуты», «электарат», адначасова адасабляючы іх ад шматмернага жыцця людзей, поўнага з'явамі і працэсамі, для якіх пакуль не прыдумалі сваіх спецыфічных навук.

Такія важныя з'явы — клопат, давер, салідарнасць, неіерархічнасць, негвалтоўнасць і экалагічная справядлівасць[1].

Давайце пачнем з клопату. У любым грамадстве існуе ценявая эканоміка (яна ж ценявая палітыка). І гэтыя эканоміка і палітыка бясплатнага клопату, які людзі ажыццяўляюць альтруістычна або ў спадзевах на ўзаемны клопат і ўхвалу.

Клопат — спосаб сацыяльнага быцця, якім жывуць не толькі чалавечыя істоты. Шукаць палітыку (і тым больш прастору да фундаментальнай дэмакратызацыі) у чымсьці настолькі элементарным, што гэта аб'ядноўвае чалавека з жывёламі і раслінамі, — ідэя, якая радыкальна не спадабалася б Ханне Арэнд, якая прынцыпова лічыла працу (а клопат можна разумець як спецыфічны падвід працы) чымсьці недапалітычным, тым, што не мае, як яна пісала ў Vita activа, «светастваральнай функцыі», бо ў ёй без аніякіх доўгатэрміновых вынікаў зрасходуецца рэсурс прыроды і чалавечы рэсурс. Але ж зараз мы ўсё часцей і часцей чуем, як тая ці іншая група людзей апісвае пажаданы фармат сваёй дзейнасці (ці нават вынік дзейнасці) як «стварэнне экасістэмы». Экасістэма — метафара для такой формы ўзаемадзеяння, калі клопат распаўсюджваецца свабодна і эфектыўна. Напрыклад, як у лесе.

Паглядзім на лес як на грамадства, створанае дрэвамі і іншымі істотамі, якія ўступаюць з дрэвамі ва ўзаемавыгадныя адносіны. Батанікі называюць яе wood wide web, сеткай, у якой карані дрэваў, грыбы і бактэрыі транспартуюць пажыўныя рэчывы і інфармацыю. Такім чынам, лес — іншы соцыум, у які мы так часта бяжым з нашага, мабыць, адчуваючы, што сацыяльнае жыццё ў дрэваў атрымалася лепшае. «Адно дрэва — яшчэ не лес, яно не можа стварыць роўны мясцовы клімат, яно ўразлівае для ветру і непагадзі. А разам дрэвы ствараюць экасістэму, якая змякчае спякоту і мароз, добра ўтрымлівае вільгаць і моцна падвышае вільготнасць паветра. У такім асяроддзі дрэвы надзейна абароненыя і жывуць да глыбокай старасці. Каб прыйсці да гэтага, трэба чаго б гэта ні каштавала захаваць супольнасць. Калі б кожнае дрэва клапацілася толькі пра сябе, нешматлікія дажылі б да сталага ўзросту. Пастаянныя смерці пакідалі б у полазе лесу мноства прасветаў і прапускалі ў яго вецер, ад якога валіліся б іншыя дрэвы. Летняя спякота пранікала б да самай глебы і высушвала яе. У выніку пацярпелі б усе», — піша нямецкі даследчык лесу Петэр Вальлебен. Існуе і адпаведная навуковая дысцыпліна, якая вывучае адносіны (спосабы камунікацыі і ўзаемападтрымкі) паміж раслінамі, — фітасацыялогія.

Не фіта-, а звычайныя сацыёлагі доўгі час даследавалі толькі кроны сацыяльных дрэваў, іх бачныя галіны, а карані і тое, як яны абменьваюцца карыснымі рэчывамі, амаль не вывучалі. Фактычна ж чалавечая рызома клопату існуе па-за інстытутамі, якімі нехта кіруе (згодна з дэмакратычнымі працэдурамі ці не), і па-за эканомікай, дзе нешта вырабляецца, прадаецца на рынку, спажываецца. Менавіта нефармальны бясплатны клопат з'яўляецца нябачнымі струнамі, на якія нацягнута палатно сацыяльнага жыцця. Клопат надае існаванню людзей сэнс, бо, атрымліваючы і аддаючы клопат, яны адчуваюць сваю каштоўнасць.

Толькі вяршыня айсберга клопату, за якую бярэ адказнасць дзяржава ці іншыя буйныя гульцы сацыяльна-эканамічнай сферы, з'яўляецца бачнай для статыстыкі і эканомікі — гэта медычная дапамога, адукацыя, а таксама сфера грамадскага харчавання. Нефармальны клопат «загойвае» дзіркі ў дзейнасці інстытутаў там, дзе яны не наладжаныя ці не спрацавалі. Напрыклад, калі супрацькаранавірусныя сродкі ў аптэках скончыліся, грамадзяне змаглі арганізаваць іх вытворчасць і перадаць тым, каму не хапіла. Калі ў школе дзіця не вучаць пэўным рэчам, бацькі могуць навучыць яго самі. Калі якасць выхавання ў садку не падабаецца сям'і, можна папрасіць дапамагчы з малымі дзецьмі бабулю і дзядулю.

Негатыўны бок клопату палягае ў тым, што часам ад нефармальнай працы-клопату немагчыма адмовіцца ці ён нябачна пераўтвараецца ў «другую працу», неаплочваемую і цяжкую.

Калі мы паспрабуем уявіць увесь клопат, які грамадзяне ўсіх узростаў, гендараў і родаў дзейнасці праяўляюць адзін аб адным, то пабачым, што амаль усе нашы непрацоўныя камунікацыі ўтрымліваюць у сабе элементы клопату. Фемінісцкія даследаванні (напрыклад, працы Нэнсі Фрэзер, у прыватнасці тэкст «Супярэчнасці клопату і капіталу») паказваюць нам, што буйнейшая частка гэтага клопату ажыццяўляецца жанчынамі. Дагляд за немаўлятамі і выхаванне дзяцей усіх узростаў, чысціня ў хаце, выбар і закуп прадуктаў, гатоўка ежы, дагляд за старэйшымі сваякамі, дастаўка дзяцей у школу, урокі з дзецьмі, кантроль за дадатковай адукацыяй дзяцей і іх творчае развіццё, клопат пра адзенне для ўсёй сям'і, камунікацыя паміж рознымі галінамі «вялікай сям'і», а таксама з сябрамі і суседзямі, арганізацыя сямейных і сяброўскіх святаў, клопат пра дамашніх гадаванцаў... Гэта толькі самыя відавочныя сферы клопату, тыповая для гарадскіх жыхарак, але ж ёсць і сялянкі, на якіх ляжыць вялікая частка працы ў прыватных гаспадарках. Альтруістычны клопат мужчын таксама часцяком незаўважны, але ж і ён таксама з’яўляецца істотнай часткай нябачнага жыцця грамадства. Пазаймацца з дзецьмі спортам, пабудаваць, адрамантаваць што заўгодна, адвезці чалавека ці патрэбныя рэчы ў пэўнае месца — клопат мужчын таксама разнастайны і вельмі істотны.

Дэмакратычнасць у дачыненні да клопату будзе палягаць у тым, наколькі насамрэч свабоднымі з’яўляюцца людзі ў прыняцці на сябе пэўнага аб’ёму і відаў клопату. А таксама ў тым, наколькі вольна мужчыны і жанчыны, старэйшыя і маладзейшыя людзі могуць абменьвацца рознымі задачамі і спосабамі клопату.

Рэгламентаваць гэта праз фармальныя палітычныя інструменты немагчыма, бо рэгулятарамі сферы клопату з’яўляюцца самі людзі ў сваім прыватным сацыяльным жыцці. Змены могуць прыйсці толькі ад кожнага канкрэтнага чалавека, ад таго, наколькі ён ці яна гатовыя эмпатычна падзяляць клопат з блізкімі, адстойваць сваё права браць толькі тое, на што ёсць рэсурсы, праз асэнсаванне каштоўнасцяў роўнасці і ўзаемадапамогі ў прыватным жыцці, а не толькі на выбарчым участку і плошчах.

Пры гэтым якасць клопату і мадэль, па якой ён ажыццяўляецца, уплывае на жыццё людзей не менш істотна, чым тое, які рэжым і якія інстытуты фактычна кіруюць на ўзроўні дзяржавы. Клопат — падмурак фізічнага і псіхічнага дабрабыту.

Давер, салідарнасць, неіерархічнасць, негвалтоўнасць

Правы чалавека (як звыклая для нас дэмакратычная каштоўнасць) — гэта тое, пра што можна дбаць на ўзроўні інстытуцый. Парушаць і адстойваць іх могуць палітычныя суб’екты ў тым выпадку, калі ў грамадстве існуе публічная прастора і права.

Калі ж мы разложым правы чалавека на базавыя складнікі, то атрымаем давер, салідарнасць, неіерархічнасць і негвалтоўнасць. А вось яны могуць ажыццяўляцца як унутры палітычных інстытуцый і працэдур, так і па-за іх межамі, у штодзённым жыцці. Хто б ні ўжываў да вас гвалт, гэта недэмакратычна. Хто б ні дэманстраваў вам сваё вышэйшае месца ў іерархіі, гэта недэмакратычна. Хто б ні адказваў вам у салідарнасці ці даверы — таксама. Хай гэта будзе начальнік_ца, сусед_ка, калега ці каляжанка, настаўнік_ца ці сваяк.

Кожны дзень мы выходзім у публічнае жыццё з прыватнай кватэры з некаторымі чаканнямі пра тое, з якой верагоднасцю мы сустрэнем у паўсядзённым жыцці гвалт і навязаныя іерархіі. Ці, калі перайначыць у пазітыўным рэчышчы, мы адчуваем пэўную ступень даверу да іншых людзей у грамадстве і ўсведамляем, што ў пэўнай ступені і іншыя давяраюць нам.

Сапраўды, прыхаванай структура-стваральнай энергіяй грамадства з’яўляецца і давер. Фрэнсіс Фукуяма ў сваёй працы «Давер: сацыяльныя дабрадзейнасці і шлях да дабрабыту» называе яго адной з умоў развіцця свабоднай эканамічнай сістэмы. Давер для яго — гэта тое, што знітоўвае грамадзянскую супольнасць, якую заходнія навукоўцы называюць падмуркам грамадства як такога. Таксама ён лічыць розныя мадэлі распаўсюду і праяўлення даверу найістотнейшай характарыстыкай той ці іншай культуры. Напрыклад, для японскіх бізнесоўцаў праява даверу — гэта працягваць набываць нейкія тавары толькі ў знаёмых партнёраў, нават калі нехта іншы прапануе лепшыя ўмовы і кошты. А для індывідуалістаў-амерыканцаў — ствараць шматлікія асацыяцыі і клубы, унутры якіх даволі атамізаваныя грамадзяне_кі знаходзяць тых, хто падзяляе іх каштоўнасці і прыхільнасці.

Аднак давер і яго культурныя асаблівасці ў розных грамадствах кіруюць не толькі эканамічнымі паводзінамі. Давер як такі — гэта апірышча для такіх сацыяльных адчуванняў, як бяспека, пачуццё локця (антонім адзіноты ці адасобленасці ад любых груп акрамя сямейнай) і павага (у тым ліку самапавага, якую падмацоўваюць саратнікі_цы і адзінамыснікі_цы). Паказальна, што ўзровень даверу ў грамадстве не заўжды карэлюе з дэмакратычнасцю рэжыма праўлення. Напрыклад, у М’янме, дзе кіруе ваенная хунта, давер паміж простымі м’янманц_камі існуе на вельмі высокім узроўні, што дазваляе грамадству самазахоўвацца і самападтрымліваць шматлікія праявы сацыяльнага дабрабыту. А ў некаторых цалкам дэмакратычных па ўсіх фармальных рысах краінах узровень даверу знаходзіцца на настолькі нізкім узроўні, што іншы раз падаецца, што дэмакратычныя інструменты часам зводзяцца да сродкаў барацьбы грамадзян_ак адно з адным.

Ствараць атмасферу даверу вакол сябе, у сваім бліжэйшым коле — значыць засяваць зернямі даверу ўсё грамадства, дэмакратызаваць яго.

…

Часам нічога не змяняецца на знешняй арэне, а жыццё людзей пераўтвараецца фундаментальна. Часам на арэне палітыкі змяняецца ўсё: і фармальныя інстытуты, і асобы ў тэлевізары. А нешта істотнае ў жыцці грамадства застаецца нязменным. Пра гэта існуе яскравы анекдот ад палітолага Аляксандра Гельмана з яго кнігі «Аўтарытарная Расія». Аўтар распавядае, што сам чуў, як дэмакратыю вызначыў у прыватнай размове славуты мэр Санкт-Пецярбурга Анатоль Сабчак: «Дэмакратыя — гэта калі кіруюць дэмакраты». Мелася на ўвазе, што не камуністы па партыйнай прыналежнасці, а нейкія новыя істоты з прагрэсіўным разуменнем, куды штурхаць грамадства. Так, яны не былі камуністамі, але ці была іх дзейнасць пабудавана на дэмакратычных прынцыпах, якія яны маніфеставалі? Палітык можа ў рыторыцы адстойваць правы чалавека ці дэмакратычныя трансфармацыі, але працаваць іерархічна, гвалтоўна, несалідарна ў пабудаваным калектыве. Можна абіраць розныя саманайменні і ставіць розныя мэты, але такія каштоўнасці, як салідарнасць, давер і негвалтоўнасць могуць быць толькі якасцю любога твайго ўзаемадзеяння «са старту», а не нейкім пажаданым вынікам.

Практыкі і патэрны ажыццяўлення дзеяння могуць быць больш уплывовыя, чым яго мэты. Рэальнасць змяняецца толькі праз пражыванне каштоўнасці, а не праз яе вербальную маніфестацыю.

Кожны з нас можа будаваць дэмакратыю праз клопат, давер, адмову ад любых праяваў гвалту і іерархічнасці, не забываючыся пра важнасць адкрытых абмеркаванняў і моц магчымасці непасрэдна кіраваць хоць і маленькімі справамі свайго лапіка сацыяльнага асяроддзя, не чакаючы, што ўсё зробяць за нас абраныя прадстаўнікі_цы , «чорныя лебедзі» ці яшчэ нейкі Deus ex machina.

Надзея Семяновіч


Крыніцы:

Ханна Арэнд. Vita activа, або Аб дзейнасным жыцці.

Петэр Вальлэбен. Патаемнае жыццё дрэваў.

Давід Ван Рэйбрук. Супраць выбараў.

Нэнсі Фрэйзер. Супярэчнасці капіталу і клопату.

Фрэнсіс Фукуяма. Давер: сацыяльныя дабрадзейнасці і шлях да дабрабыту.

Юрген Хабермас. Новая структурная трансфармацыя публічнай сферы і дэлібератыўная палітыка.

Keith Sutherland. Democracy in Crisis: Lessons from Ancient Greece.

---

[1] Пра экалагічную справядліваць глядзіце артыкул Надзеі Семяновіч «Як стварыць уласнае "убунту". Экалагічны лад жыцця як новы спосаб клапаціцца, камунікаваць і атрымліваць асалоду ад жыцця».